Warunkowe umorzenie postępowania karnego – kiedy jest możliwe?

Zamiast długiego procesu i orzeczenia kary, szansa na umorzenie postępowania i uniknięcie skazania. W wyjątkowych sytuacjach, gdy już samo dochodzenie jest dotkliwym przeżyciem dla sprawcy, sąd może odstąpić od przeprowadzenia postępowania dowodowego przed sądem i zaniechać ukarania sprawcy. Sąd warunkowo umorzy postępowanie jeżeli dojdzie do przekonania, że przestępstwo było tylko incydentem, a dotychczasowe życie i postawa sprawcy świadczy, że nie popełni w przyszłości przestępstwa.

Warunkowe umorzenie postępowania karnego jest wyjątkową instytucją. Oznacza bowiem, że sąd odstępuje od skazania i ukarania sprawcy, a postępowanie zostanie umorzone. Sprawca jednak pomimo umorzenia zostaje uznany za winnego przestępstwa. Dużą korzyścią dla podejrzanych jest fakt, że jeżeli ich postępowania zostaną warunkowo umorzone, to pomimo uznania winy, osoby te nie będą karane – nie będą figurować w rejestrze karnym jako osoba karana.

Jeżeli sąd przychyla się do wniosku o warunkowe umorzenie postępowania, to daje sprawcy przestępstwa „ostatnią szansę” i wierzy w poprawę jego zachowania. Sąd musi być przekonany, że postępowanie oraz nałożenie określonych obowiązków w okresie próby będzie wystarczającą dolegliwością i sprawca nie popełni już kolejnego przestępstwa.

Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego

Przepisy kodeksu karnego nie regulują kiedy i w jaki sposób można złożyć wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Oznacza to, że na każdym etapie postępowania można złożyć taki wniosek, zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i na etapie sądowym. Dla przykładu wniosek taki można złożyć do protokołu podczas przesłuchania. Po złożeniu wniosku sąd oceni czy zostały spełnione materialne przesłanki warunkowego umorzenia.

Najczęściej podejrzani składają wniosek w chwili postawienia zarzutu popełnienia przestępstwa i przesłuchania w charakterze podejrzanego. W przypadku, gdy prokurator przychyli się do wniosku, to wówczas zamiast aktu oskarżenia, może skierować do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego. W przeciwnej sytuacji, gdy prokurator nie poprze wniosku, to wówczas po skierowaniu aktu oskarżenia droga nie jest zamknięta. Oskarżony może ponownie złożyć wniosek o warunkowe umorzenie postępowania bezpośrednio do sądu rozpoznającego sprawę. Zdarzają się sytuacje, że wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego składany jest po złożeniu apelacji w postępowaniu odwoławczym, ze względu na pojawienie się nowych okoliczności uzasadniających warunkowe umorzenie.

Kiedy istnieją szanse na warunkowe umorzenie postępowania?

Przepisy kodeksu karnego szczegółowo wskazują w jakich przypadkach i wobec jakich sprawców można umorzyć warunkowo postępowanie. Sąd może umorzyć postępowanie, jeżeli spełnione są wszystkie warunki wskazane w art. 66 § 1. kodeksu karnego:

sprawca nie był wcześniej karany za przestępstwo z winy umyślnej;
popełniony czyn zagrożony jest karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności;
wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne;
okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości;
istnieje pozytywna prognoza kryminologiczna, która uzasadnia przypuszczenie, że sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego i nie popełni przestępstwa.

Okres próby przy warunkowym umorzeniu

Sąd określa sprawcy okres próby, w którym sprawca powinien przestrzegać porządku prawnego i nie popełniać umyślnie przestępstw. W okresie próby sprawca przebywa na wolności, jednak musi wykonać nałożone obowiązki, musi liczyć się z możliwością podjęcia postępowania karnego. Oznacza to więc, że ewentualne postępowanie jest pod pewnymi warunkami „zawieszone” i zostanie wznowione, jeżeli sprawca powróci na przestępczą ścieżkę.

Zgodne z przepisem art. 67 § 1. kodeksu karnego, okres próby wynosi od roku do 3 lat. Okres próby biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia, czyli od dnia następnego po dniu, w którym upłynął termin do zaskarżenia orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania.

Obowiązki w okresie próby

Od jednego do trzech lat trwa okres, w którym sprawca jest poddany próbie. Sąd sprawdza, czy wyciągnął wnioski, skorzystał z ofiarowanej mu szansy i w tym czasie nie popełnił kolejnych przestępstw. Sąd chce przede wszystkim „wychować” sprawcę, dlatego może nałożyć na niego różne obowiązki. W myśl przepisów art. 74 § 2 w związku z art. 67 § 4 kodeksu karnego sąd może ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać obowiązki. Należą do nich:

oddanie pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania;
naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem w całości lub w części, ewentualnie również zadośćuczynienie pokrzywdzonemu za doznaną krzywdę;
orzeczenie nawiązki, jeżeli nie zostanie orzeczone naprawienie szkody lub zadośćuczynienie, nawiązka to nic innego jak kwota pieniężna, do której wpłaty sąd zobowiązuje skazanego;
przeproszenie pokrzywdzonego;
informowanie sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby;
wykonywanie ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby (na przykład w przypadku przestępstwa tzw. niealimentacji);
powstrzymanie od nadużywania alkoholu lub używania środków odurzających;
poddanie się terapii, w tym terapii uzależnień, psychoterapii;
uczestnictwo w programach korekcyjno-edukacyjnych;
powstrzymanie się od kontaktowania się, zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób;
opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym;
orzeczenie świadczenia pieniężnego;
zakaz prowadzenia pojazdów do lat dwóch.

Koniec okresu próby – co dalej?

Optymistyczny scenariusz zakłada, że sprawca przestępstwa nie wraca już na przestępczą ścieżkę i utrzymuje „czystą kartę” nie popełniając w tym okresie żadnego przestępstwa umyślnie. W takim przypadku, gdy okres próby przebiegł pomyślnie, a postępowanie nie zostało podjęte w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby, umorzenie ma charakter ostateczny i sprawca nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo.

Sąd podejmie postępowanie karne od nowa, jeżeli:

sprawca popełni w okresie próby przestępstwo z winy umyślnej, za które został prawomocnie skazany – art. 68 § 1 kodeksu karnego ;
w przypadku, gdy sprawca rażąco narusza porządek prawny, uchyla się od nałożonych obowiązków lub nie wykona zawartej z pokrzywdzonym ugody, po udzieleniu pisemnego upomnienia przez kuratora sądowego, chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne względy – art. 68 § 2a kodeksu karnego.

W powyższych przypadkach sąd nie ma wyboru. Jeżeli zostaną spełnione wskazane przesłanki, sąd obligatoryjnie podejmuje postępowanie karne.

Inaczej jest w przypadku tak zwanego fakultatywnego podjęcia umorzonego postępowania. Sąd może podjąć postępowanie karne (może, ale to nie oznacza, że musi), jeżeli sprawca:

rażąco narusza porządek prawny, w szczególności popełni przestępstwo inne, niż to, które stanowi podstawę obligatoryjnego podjęcia postępowania,
uchyla się od dozoru,
uchyla się od wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego albo środka kompensacyjnego,
nie wykona zawartej z pokrzywdzonym ugody.

Co istotne, sąd może podjąć umorzone postępowanie nie tylko w okresie próby, ale także pomiędzy czasem wydania orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania a jego uprawomocnieniem, jeżeli sprawca rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo.